Điều cấm trong phim Con ở lại một chút: người do thái và hồi giáo cấm con cái của họ vào nhà thờ công giáo
Bộ phim tự truyện của nghệ sĩ do thái Gad Elmaleh, “Con ở lại một chút” nhắc lại một kinh nghiệm bị cấm: cấm em bé do thái vào nhà thờ. Theo nhận xét của nhà báo Louis Daufresne, tổng biên tập Radio Notre-Dame, khi đến tuổi trưởng thành, nghệ sĩ Gad Elmaleh luôn bị đụng với cùng một trở ngại không vượt lên được.
Phim Con ở lại một chút, Reste un peu. © Laura Gilli
fr.aleteia.org, Louis Daufresne, tổng biên tập Radio Notre-Dame, 2022-11-17
Chúng ta biết sự cứu rỗi sẽ đến từ người do thái! Vào thời điểm khi các giáo sĩ thấy những vũng bùn dục vọng tình dục-tiền bạc đâu dọn đó, thì chúng ta ngạc nhiên thấy một người nhào lộn tiếng tăm, tay tổ nối kết các mạng lại đẩy cánh cửa nhà thờ để bước vào, mỉm cười với Đức Trinh Nữ và nhất là quay phim. Ngỡ ngàng, người công giáo khó tin chuyện này. Đức Mẹ hiện ra? Họ lao vào xem phim như đàn cào cào bay trên đất Ai Cập.
Gad Elmaleh, được ca tụng như nhà tiên tri, làm người công giáo vượt qua Biển Đỏ của mặc cảm, của không thoải mái và an ủi họ: cuối cùng thì đức tin của họ cũng đứng về phía tốt lành của lịch sử! Đàn chiên nhỏ này ngày xưa thường bị đưa đến lò mổ! Trong phim Con ở lại một chút, người công giáo mang một hình ảnh rất có cảm tình (dù cảnh ở đan viện, nơi các diễn viên mặc áo nâu mang bộ mặt u ám làm người xem không muốn ở lại chút nào, dù chỉ một phút). Chúng ta tạm gác việc chú giải của những người mê phim ảnh qua một bên. Báo Le Monde lịch sự lưu ý diễn viên hài “đưa chúng ta vào cát lún của vùng thẩm mỹ không chắc mấy, giữa tự truyện, tự hư cấu và giả tưởng (tài liệu giả)”. Chúng ta nên đi xa hơn một chút ở bài viết này, nơi nhà báo Jacques Mandelbaum phải nói lên “tất cả những điều truyền cảm hứng cho (…) sự tôn trọng lớn nhất nhưng lại giải thích (…) không mấy hay về sự cần thiết phải bứng đi là điều quyết định cho việc này, mà bạo lực gây ra chưa được hiểu rõ bao nhiêu qua bộ phim.
Một trở ngại không giải thích được
Bứng đi”, “bạo lực”, những từ này làm tổn thương tiêu đề của tờ Le Monde mà theo đó “Gad Elmaleh chọn hài hước để gợi lên điểm sáng chói thiết thân của ông”. Vì thật ra, Con ở lại một chút không phải là chuyện cười hay một câu chuyện tình cờ thêm thắt vào. Phải nói cha mẹ, chị của nghệ sĩ và nữ giáo sĩ do thái thật cảm động và đúng đắn, cũng như ông trong đời thực, chân thành và giản dị. Việc đọc kỹ sẽ thấy một thực tế lạnh lùng, đó là đóng chặt trong căn tính. Ngay cả đến tuổi 50, dù rất giàu, dù nổi tiếng, dù bình thản, dù vui tính, Gad Elmaleh vẫn phải đối diện với một trở ngại không thể vượt qua được, không bao giờ giải thích được, một điều thật tai hại. Vì nếu không có việc dứt khoát phủ nhận trong môi trường của ông, thì sẽ không có bộ phim. Con ở lại một chút – nếu chúng tôi dám viết – đó là khôi phục kinh nghiệm bị cấm.
Nghệ sĩ hài có sự táo bạo để nói lên điều này. Chúng ta muốn biết, liệu ông có làm cho gia đình phẫn nộ như vậy khi ông hướng về đạo hồi hay đạo phật không. Không bao giờ cha mẹ hoặc người chị nói lý do vì sao ông đến với đạo công giáo là việc làm thiếu suy nghĩ. Họ không đặt câu hỏi siêu hình. Vậy mà diễn viên Gad Elmaleh chỉ đưa ra những câu hỏi mà ai cũng có thể tự hỏi trong cuộc sống. Không lúc nào, ông áp đảo các diễn viên của mình với những trò lố lăng về tôn giáo hoặc một kiểu truyền giáo hung hãn, ngu ngốc, giống kiểu một người trở lại không có điểm dừng. Hoàn toàn không. Không lúc nào ông thiếu tế nhị; không lúc nào ông khiêu khích những người xung quanh hoặc phạm những vụng về. Dù phải kiềm lòng và dè chừng, ngưỡng bất bao dung với mọi ý tưởng hoán cải đã vượt qua một cách nhanh chóng.
Một trở lại chưa xong
Người ta có thể nghĩ, những cố gắng của thế giới công giáo để tự xem mình là khoan dung và cởi mở sẽ làm cho việc trở lại đạo công giáo bớt đau đớn hơn, rằng Cha Pierre hoặc Mẹ Têrêxa biến hình ảnh độc đoán của Giáo hội sang hình ảnh nhân đạo đồng thuận hơn Torquemada đã làm. Nhưng những phát triển này không thay đổi cách nhìn về đạo công giáo. Con ở lại một chút không bao giờ chất vấn họ.
Cuốn phim làm tê cứng gia đình truyền thống của ông trong một thái độ ngược với hình ảnh trí tuệ và tiến hóa mà chúng ta có khi nghĩ về do thái tính. Cứ như bên phía vườn và camera, chúng ta để áo sơ-mi của triết gia do thái Bernard-Henri Levy mở ra và ở phía sân trong, mọi thứ khép lại theo nghi thức. Thậm chí còn có cảnh thân phụ của ông dùng găng tay để lấy bức tượng Đức Mẹ Lộ Đức, như thể đó là một vật xấu xa sẽ làm ô nhiễm ngôi nhà của ông. Người ta tự hỏi không biết ông có biết thành phố Đức Mẹ là nơi chữa bệnh cho cả người mà đức tin của họ chưa bị đóng dấu.
Qua phim Con ở lại một chút, chúng ta nhận ra, chúng ta nhận ra văn hóa bị luật pháp ràng buộc có thể chứng minh là không thể thấm vào mọi ảnh hưởng, vào mọi thứ không đến từ bản thân và trên hết là không quay trở lại với mình.
Cao điểm là diễn viên hài đưa ra lời cam kết, nói rằng ông vẫn là người do thái, rằng Mẹ Maria và Chúa Giêsu là người do thái, rằng ông không phủ nhận gì về nguồn gốc của mình, rằng cố hồng y Jean-Marie Lustiger là người đỡ đầu ông, không có gì thay đổi: mũi ông bị dập vào tấm kiếng mờ đặc cứng ngắc ngăn ông rời khỏi thế giới của mình. Con ở lại một chút không cho biết thêm về cuộc trở lại, vẫn chưa hoàn tất (có vẻ như ông chờ cha mẹ đồng ý trước khi đi đến cùng tiến trình của mình). Không có lúc nào khán giả thấy ông tham dự vào các nhóm cầu nguyện hay các cuộc hành hương. 
Phim của ông không chìm sâu trong nhà thờ. Ngược lại, với chiếc camera của mình, ông nâng chiếc mũ chỏm kippa lên thành cả một vũ trụ tinh thần.
Người ta nghĩ sự uyển chuyển được dựng lên khắp nơi như một giá trị tự thân, đã trở thành một chuyện tất nhiên chung, rằng chúng ta có thể thay đổi tôn giáo như thay đổi giới tính, vợ-chồng, đất nước, rằng du cư là mẹ của lối sống chúng ta. Với phim Con ở lại một chút, chúng ta nhận ra văn hóa bị luật pháp ràng buộc có thể chứng minh là không thể thấm vào mọi ảnh hưởng, vào mọi thứ không đến từ bản thân và trên hết là không quay trở lại với mình. Người ta bắt đầu nghĩ hồi giáo tuân theo các quy tắc như thế. Thực tế là kitô giáo có nguồn gốc từ thế giới do thái không tạo cho nó một vị trí đặc biệt. Bộ phim không đề cập đến di sản chung của Cựu ước, không lấy nó làm cơ sở để thảo luận.
Điều cấm
Nếu gia đình của ông xem vai trò giáo dục là quan trọng, nếu họ biết trung thành với những nguyên tắc đã tồn tại qua nhiều thế kỷ, qua những cuộc đàn áp, nhưng thực tế cuốn phim Con ở lại một chút đã làm rất nhiều, gần như quá nhiều, nhất là khi một người bạn đi tìm Isabelle người Công giáo (chết năm 1504!) để làm cho ý tưởng không thể tưởng tượng được là ý tưởng trở lại thành một ý tưởng để suy nghĩ.
Điều cấm là đường hướng của cuốn phim. Mở đầu là giọng của Gad Elmaleh đi lang thang trên các con phố ở Casablanca. Ông nói, khi còn nhỏ người do thái và người hồi giáo có một điểm chung: cha mẹ cấm con không bao giờ được bước chân vào nhà thờ. Và ông đã dám làm. Nhiều năm sau, ông vẫn còn nhớ nét đẹp của ngôi nhà thờ này. Tòa nhà trống không và ông chỉ ở lại đó một chút. Nhưng hơn cả lời nói, cái nhìn như khắc vào tâm hồn và vì thế chúng ta hiểu vì sao gia đình lại cấm ông vào.
Phim Con ở lại một chút của Gad Elmaleh, với Gad Elmaleh, Régine Elmaleh, David Elmaleh. Chiếu ngày 16 tháng 11-2022
Marta An Nguyễn dịch
